Foto: ©Jur Kuipers.

De Margaretha Hardenbergkerk, oorspronkelijk een hervormde kerk,  is een zeventiende-eeuwse kerk in Wildervank en is een rijksmonument (nr. 36883). Het gebouw staat aan de Torenstraat 108.

Als we de kerk naderen zien we een vrij fors gebouw; dit is duidelijk een kerk. Maar dan, als we het gebouw binnen treden, springen de tranen in de ogen van de liefhebber van kerkgebouwen. Op het orgel en de preekstoel na herinnert vrijwel niets meer aan het vroegere interieur van deze kerk. De kerk is nu ingericht als een cultureel centrum, het Margaretha Hardenberg Cultuurcentrum, die het gebouw nu ook in haar bezit heeft.

Foto: ©Jur Kuipers.

Margaretha Hardenbergkerk
Volgens overlevering valt Margaretha Jans Hardenberg, de echtgenote van de vervener Adriaan Geerts Wildervanck, op een warme zomerdag op de hei in slaap. Als zij wakker wordt, ziet zij een adder om haar arm kronkelen. Ze belooft God een kerk te bouwen op die plaats, als de adder haar niet zal gaan bijten. De slang glijdt vervolgens van haar arm en verdwijnt. Dit verhaal is al in 1658 uitgebeeld in het zegel van het kerspel Veendam in Wildervank en later ook in het wapen van de gemeente Veendam.

Op 24 september 1659 wordt de eerste steen van het kerkgebouw gelegd door Margaretha's zoon Gerhard Wildervanck. De kerk is gebouwd als zaalkerk. De inwijding heeft plaatsgevonden op 17 juli 1687 door ds. Omius Oomkes.

Het echtpaar Wildervanck-Hardenberg krijgt er een eigen grafkelder. In 1777 wordt de kerk verbouwd en uitgebreid met een dwarsarm aan de noordzijde. Dit is nog steeds goed zichtbaar, omdat er een andere steensoort is gebruikt.
In 1835 is de huidige torenspits geplaatst. In 1857 wordt de kerk opnieuw uitgebreid, nu met een dwarsarm aan de zuidzijde. In deze tijd wordt ook de gedenksteen van Adriaan Geerts Wildervanck gerestaureerd en ingemetseld aan de oostzijde van de kerk,

"tot eene gedachtenis aan den eersten aanlegger dezer aanzienlijke veenstreek, wiens naam in een enkele familie en in het bloeiende dorp Wildervanck bewaard wordt".

De kosten van het graveren van de gedenksteen zijn betaald door notaris De Blécourt, wiens vrouw waarschijnlijk verwant is aan A.G. Wildervanck. De notaris ligt samen met zijn vrouw, Anna Siberdina Wichers Wildervanck, begraven bij de poort aan zijde van de kerk.

De voornoemde uitbreiding aan de zuidzijde (de kerk kan hierna een kruiskerk worden genoemd) neemt 6 weken in beslag. Gedurende deze periode wordt er gekerkt in de Lutherse Kerk te Wildervanck.

Steunberen
Een bijzonderheid vormen de concaaf uitzwenkende steunberen tegen de zijmuren van zowel het schip als het dwarsschip, die de kerk gemeen heeft met de kerken van Nieuwolda (1718), Kropswolde (1773) en Solwerd (1783)[1], alsmede met de toren (1713-1718) van de door stadsbouwmeester Allert Meijer ontworpen Der Aa-kerk in Groningen. Zij vormen vermoedelijk een toespeling op de Tempel van Salomo in Jeruzalem. Hiervan zijn in de zeventiende eeuw reconstructies gemaakt die soortgelijke steunberen hebben gehad, onder meer van de hand van de Spaanse Jezuïetenpater Juan Bautista Villalpando en de joodse Amsterdamse geleerde Jacob Juda Leon[2]. In de kerk bevindt zich een rond 1694 vervaardigde preekstoel, die door diezelfde Meijer ontworpen is; het snijwerk is van de hand van zijn vaste medewerker Jan de Rijk.

Foto: ©Jur Kuipers.

De rijkversierde kansel

Foto: ©Jur Kuipers.

Een attribuut is een voorwerp dat aan een - door de kunst - voorgestelde persoon is toegevoegd om die persoon op deze manier van alle andere personen te onderscheiden. De volgende attributen aan de kansel horen bij de evangelisten:

- bij Mattheüs de mens, bij Marcus de leeuw, bij Lucas de os en bij Johannes de adelaar.

Gebaseerd op een tekst uit het Oude Testament uit het visioen van Ezechiël (1:10): "…een mens … een leeuw … een rund … een arend".

Foto: ©Jur Kuipers.

Apostelen, evangelisten, kerkvaders, ordestichters etc. dragen allen een boek of schriftrol als algemeen symbool. Zo herkennen we op de panelen v.l.n.r. te beginnen bij het deurtje, de 4 evangelisten.

Foto: ©Jur Kuipers.

Op het middenpaneel symboliseert het oorspronkelijke kerkmodel de stichter.

Als zogenaamde vanitassymbolen zien we het doodshoofd, de zandloper en de weversspoel. Deze beduiden het kortstondige van het leven en het gestadig naderen van het stervensuur. Het woord vanitas betekent: ijdele schijn, nietigheid (vgl. Prediker 1 : 2 en 12 : 8 "IJdelheid der ijdelheden", zegt de Prediker alles is ijdelheid).

Deze symbolen dateren uit de late Middeleeuwen.

Korenaren en druiven dienen als eucharistisch symbool (brood en wijn). Ook deze stammen uit het einde van de Middeleeuwen.

Foto: ©Jur Kuipers.

Verder is de kansel rijk gesierd. Opvallend zijn de sinds het begin van de Renaissance zo geliefde gevleugelde engelenkopjes, die al in de vroegmiddeleeuwse kunst worden aangetroffen; Cherubijnenkopjes of putti worden ze ook wel genoemd. Een fraai voorbeeld vinden we onder de lezenaar, boven het middenpaneel.

Als zogenaamde vanitassymbolen zien we hier het doodshoofd, de zandloper en de weversspoel. Foto: ©Jur Kuipers.

Het meubilair
De kerk bezit twee opmerkelijke Lodewijk XV banken met fijn rocaille-ornament oftewel siertrossen. Deze banken dateren uit de tweede helft van de 17e eeuw.

In de geschilderde banken aan de noordzijde van de Kerk is een tochtportaal in de sluitmuren van het dwarspand opgenomen. De niet geschilderde bank aan de westzijde, tegen de muur, in de kerkeraadsbank.
Boven genoemde banken is een luifel aangebracht om 's winters het dooiwater van de ramen op te vangen.

De kerk bezit twee opmerkelijke Lodewijk XV banken met fijn rocaille-ornament oftewel siertrossen. Deze banken dateren uit de tweede helft van de 17e eeuw. Foto: ©Jur Kuipers.

De kerk bezit twee opmerkelijke Lodewijk XV banken met fijn rocaille-ornament oftewel siertrossen. Deze banken dateren uit de tweede helft van de 17e eeuw. Foto: ©Jur Kuipers.

De kerk bezit twee opmerkelijke Lodewijk XV banken met fijn rocaille-ornament oftewel siertrossen. Deze banken dateren uit de tweede helft van de 17e eeuw. Foto: ©Jur Kuipers.

De restauratie van 1959 tot 1962

In de periode van 1959 tot 1962 vindt een eerste restauratie plaats. Deze restauratie is mogelijk geworden, dankzij de medewerking van de bevolking van Wildervank.   

Tevens wordt financiële steun verleend door het Rijk, de provincie en de toenmalige gemeente Wildervank.
De heer R. H. Fledderus, architect te Rotterdam, maakt een globaal plan ter verbetering van het interieur.
De leiding van de restauratie is in handen van het architectenbureau P.C. Kardol te Veendam.

De zitbanken worden verwijderd en vervangen door stoelen met biezen zittingen. Ook worden de lambriseringen afgebroken.

Er wordt een onopvallende, moderne verlichting aangebracht. In het midden van de kerk hangt dan een sierlijke, koperen lichtkroon. Bij de restauratie van 2014 wordt deze gestolen en vervangen door een moderne lichtkroon van Feringa van het Boshuis in Ter Apel (tegenover het klooster), gemaakt door een Amsterdamse kunstenaar.

De inrichting bij de restauratie
Het meubilair wordt op een andere wijze opgesteld. De kansel is nu het middelpunt van het liturgisch centrum met aan de ene kant het doopvont en aan de andere kant de avondmaalstafel. (Dit ziet er tegenwoordige heel anders uit).
Een nieuwe vloer wordt aangebracht, de kachels worden vervangen door een systeem van heteluchtverwarming en er wordt een geluidsinstallatie aangebracht.
Uiteindelijk kan worden vastgesteld dat de Nederlands Hervormde gemeente te Wildervank, over een fraai gerestaureerde kerk kan beschikken (1962).

Predikanten Nederlands Hervormde Kerk te Wildervank
1687  O. Oomkens
1749  A. Sluiter
1768  W. H. van de Pol
1792  M. van de Tuuk
1801  J. G. Oosterbeek
1843  H. Huizinga
1861  J. Boon
1916  G. Westmijse
1922  D. Hoekstra
1923  W. F. Dikboom
1927  J.N. van Druten
1945  M.J.W. Zevenboom
1949  J. van der Vange
1956  M.J. de Jongh
1962  H.G. Hubbeling
1965  A.F. Scholte
1970  K. de Boer
1980  B.A. Nieuwenhuijse
1986  A.A.I. Meijer

Het uurwerk en de klok
Op de lage, oorspronkelijk niet boven de kerk uitstekende toren, wordt in het jaar 1835 een houten bekroning met peerdak gezet, waarin een jaar later een uurwerk en klok worden aangebracht. Dit uurwerk hangt nu in de kerk boven de noordingang en draagt als opschrift:

'Daargesteld in MDCCCXXXV, bekostigd uit de Wildervankster vallaatskas.
Tengevolge resolutie van participanten van den 4 maart 1835'.

Dit uurwerk is bij de restauratiewerkzaamheden in 1959 opnieuw tevoorschijn gekomen. Vanzelfsprekend is men in vroegere tijden meer aangewezen op het uurwerk voor het tijdloze dan heden ten dage het geval is. Daarom is het zaak dat het uurwerk de juiste tijd aangeeft. Zo weten we dat in 1865 aan de heer S. A. Troost is opgedragen driemaal per week naar het gemeentehuis van Wildervank te gaan, om daar de 'middelbare tijd' op te nemen, teneinde het uurwerk van de Wildervankster kerktoren daar naar te regelen. De middelbare tijd is de tijd, zoals die bij het telegraafkantoor te Veendam in die tijd wordt aangegeven.

Grafzerken

Bovenstaande gedenksteen van Adriaan Geerts Wildervanck bevindt zich in een aan de buitenkant van de kerk in een (uitbouw) buitenmuur. Foto: ©Jur Kuipers.

Grafzerk van Adriaan Geerts Wildervanck
HIER HEEFT A. WILDERVANK ZYN WILDE MOER GEVANGEN
HEUR HAAIREN ALS MEGEER, VOL ADDEREN EN SLANGEN
GEZUIVERT VAN VERGIF, HAAR HART EN INGEWAND
TEN BOEZEM UITGEHAALT EN IN HET VUUR VERBRANDT
NU RUST A. WILDERVANK IN EENE VAN DE KERKEN
DIE HY TER EERE GODS OP ZYN GEVONDEN WERKEN
VOLVEERDIGT HEEFT BELEEVT, BESLOOTEN MET EEN STEEN
DE NAAM VAN WILDERVANK BLYVT EEUWIG IN HET VEEN

N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: GVA, 1941, blz. 134. In 1857 vervangen door GDW, nr. 5170. Adriaan Geerts Wildervanck, overleden 24 november 1661. Zie: NPT, 1963, blz. 333.
GDW, blz. 752, nr. [4149].

Grafzerk van de eerste predikant Ds. Omius Oomkens, overleden 29 januari 1753. Foto: ©Jur Kuipers.

Grafzerk van ds. Omius Oomkes

DS. OMIUS OOMKENS, EERSTE PREDIKANT IN DEESE KERKE, HEEFT DE EERSTE PREDIKATIE HIERIN GEDAAN ANNO 1687, DEN 17 JULY, IS GESTORVEN DEN 29 JANN. 1753 IN 'T 89STE JAAR SYNS OUDERDOMS.
IK SAL UIT MYN VLEESCH GOD ANSCHOUWEN.
Wapens: Rechts: Gedeeld: I een dwarsbalk, vergezeld van drie ruiten, 1 en 2; II op een uit de deellijn komende, iets schuin aflopende tak een staande haan [Oomkens]. Links: Een arm, komend uit een van de linkerschildrand uitgaande wolk, houdend een opgerichte wijnrank met drie druiventrossen en vier bladeren [Blencke].

Grafzerk van de echtgenote van O. Oomkes, overleden op 86-jarige leeftijd, 8 juni 1748. Foto: ©Jur Kuipers.

Grafzerk van de echtgenote van ds. O. Oomkes
GRAFSCHRIFT VAN MARIA BLENKE, HUISVROU VAN PASTOR O. OOMKES, GESTORV. IN HAER 86 JAER OP DEN 8 JUNY 1748.
HAER VLEES RUST HIER BENEVEN
IN 'T AERDSE STOF EN AS
HAER GEEST IS WEER [GEGE]VEN
VAN WAAR GEKOMEN WAS. ECCL. 12 vs. 7.
N.B. Vergelijk: GDW, nr. 3296.
GDW, blz. 752, nr. [4150].

Op 31 december 2006 gehouden en na het samengaan van de hervormde gemeente en gereformeerde kerk wordt in 2007 het beheer van het gebouw overgedragen aan de 'Stichting Wildervanck-Wildervank'.

Op deze foto is duidelijk zichtbaar dat we hier niet meer kunnen spreken van een 'echt' kerkinterieur. Het gebouw wordt nu door het Margaretha Hardenberg Cultuurcentrum gebruikt en niet meer als kerk. Foto: ©Jur Kuipers.

Verkorte geschiedenis van de Nederlands Hervormde herk te Wildervank

De Nederlands Hervormde Kerk te Wildervank is een grote kruiskerk, welke in 1687 gebouwd is als zaalkerk, later met driezijdig gesloten koor en een toren.

Het is gesticht door de Stad Groningen, eigenares van de Veenkoloniën.

Zoals bij andere Veenkoloniale kerken het geval is laat men zich bij de bouw inspireren door de Protestantse kerkelijke architectuur in het westen van het land.

Voor Wildervank lijkt de nieuwe kerk van Haarlem de inspiratiebron te zijn geweest; een ontwerp van Jacob van Campen.

Het gebouw dat in Wildervank verrijst, krijgt het grondplan van een éénbeukige kerk met een driezijdige sluiting aan de oostzijde en een lage deels ingebouwde toren aan de westzijde, uitgewerkte steunberen verdelen de muren aan de buitenzijde in traveeën waarin zich telkens een rondboogvenster bevindt.

In 1777 wordt de kerk aan de noordzijde met een dwarsarm uitgebreid, wat bekostigd wordt door het Waterschap 'Wildervankster Participanten Verlaat'; de gelden worden verkregen uit heffingen "Midden Verlaat" (schutgeld).
Het dagelijks bestuur van het Waterschap wordt in handen gelegd van twee Dijkrichters; deze fungeren als een soort Gemeenteraad.

Tussen 1737 en 1776 heeft Jan Uniken deze functie geregeld vervuld Daarnaast is Uniken vele jaren diaken en kerkvoogd van de Wildervankster Kerk, waarbij de bevoegdheden van zijn verschillende functie 's wel eens door elkaar hebben gelopen.

Na het overlijden van Ds. Sluiter, in 1765, wordt niet direct een nieuwe predikant beroepen. Een tweetal ouderlingen, Haje Addekes en Jan Hajes, mobiliseren in april 1766 een deel van de gemeente om de Dijkrlchters,
Jan Uniken en Kevert Beerens, te dwingen haast te maken met de benoeming van een nieuwe predikant; de participanten zijn immers bevoegd een predikant te beroepen.

De Dijkrichters worden zelf zo in het nauw gedreven, dat zij zich met wapens hebben moeten verdedigen.

Het lijkt er op, dat Uniken de gemoederen tot bedaren heeft kunnen brengen en hij Ds. Janssonius van Veendam heeft gevraagd, de zaak voor de klassikale vergadering van het Oldambt te brengen.

De classis draagt Janssonius op te bemiddelen, hetgeen uiteindelijk resulteert in de beroeping, in 1767, van Ds. H. W. van der Pol.

De toren van de kerk krijgt in 1834 een achtkantig opzetstuk, overgaand in een open, houten lantaarn met uivormige spits.

In de toren hangt een klok uit 1837, gegoten door A.H. van Bergen en een uurwerk. Toren en uurwerk zijn geschonken door het Waterschap "Wildelvankster Participanten Verlaat", uit dankbaarheid; door vergroting van het waterschap.

In 1857 volgt de bouw van de zuidelijke dwarsarm.

Op deze foto is duidelijk zichtbaar dat we hier niet meer kunnen spreken van een 'echt' kerkinterieur. Het gebouw wordt nu door het Margaretha Hardenberg Cultuurcentrum gebruikt en niet meer als kerk. Foto: ©Jur Kuipers.

Bijzonderheden in het kerkinterieur
Het wordt gedekt door een gesmet tongewelf met trekbalken en tot het inventaris behoren:
-Een preekstoel (pronkstuk) met klankbord (circa 1694) naar het ontwerp van Albert Meijer en met snijwerk van Jan de Rijk.
- Eén 17e-eewse bank en twee banken in de overgangsvormen van Lodewijk XV, naar Lodewijk XV stijl, 2e helft van de 18e eeuw en een door R. Meijer gebouwd orgel (1867).
- Het orgelfront is voorzien van kroonlijsten in Veenkoloniale stijl, die ook voorkomen aan de in die tijd gebouwde (verbouwde) boerderijen aan Ooster- en Westerdiep, bijvoorbeeld aan de boerderij (Rijksmonument) Bareveldkade 5 (dakgoot- en frieskroonlijsten).

Het reglement van het Waterschap "Wildervankster Participanten Verlaat" beschrijft in 1905: vastgesteld bij besluit van de Staten der Provincie Groningen, dat in art. 41, onderhoud Kunstwerken en gebouwen, punt 15, het onderhoud van de kerktoren met uurwerk te Wildervank.

In de eerste helft van 1900 gaat de toren met uurwerk over naar de toenmalige gemeente Wildervank.

Bovenstaande beschrijving is een verzameling van gegevens uit boeken over monumenten in Wildervank en uit documenten van het Waterschap "Wildervankster Participanten Verlaat", publicaties: uit de archieven van de families 's Heres, Diddens en Uniken, (1683-1865) archivalia van leden van de familie Uniken te Wildervank (1713-1825) en het Rijksarchief verzameld door: B.A. Leffers (ca. vijfien jaar lang de huisaannemer van het Waterschap "Wildervankster Participanten Verlaat", waarna fusie tot Waterschap "Reiderzijlvest", later "Dollardzijlvest".

Geconcludeerd kan worden
- Dat de Nederlands Hervormde Kerk een Waterschapskerk is en het bestuur van het waterschap een hervormd bolwerk is geweest.

-Dat eind 1800 en begin 1900 hierin verandering is gekomen, als J. de Juis Brouwer en later Hergen T. Sehuringa voorzitter worden (tevens bestuurders in de geref. kerk).

- Ook latere voorzitters en bestuursleden zijn niet meer van hervormde huize of zijn niet meer praktiserend.
- Het gevolg is dat de kerk bestuurlijk los komt van het Waterschap.

- Het enige wat nu nog herinnert aan de verbondenheid van die tijd is het gedenkbord boven de noordelijke (binnenzijde) ingang van de kerk.

Het orgelfront is voorzien van kroonlijsten in Veenkoloniale stijl, die ook voorkomen aan de in die tijd gebouwde (verbouwde) boerderijen aan Ooster- en Westerdiep, bijvoorbeeld aan de boerderij (Rijksmonument) Bareveldkade 5 (dakgoot- en frieskroonlijsten). Foto: ©Jur Kuipers.

Meer lezen: Het Meijerorgel in de Margaretha Hardenbergkerk